Prend Buzhala: HAPËSIRAT LIRIKE TË ATDHESISË

HAPËSIRAT LIRIKE TË ATDHESISË

(Hajdin Morina: “Prushi i fjalës”, poezi,

Klubi i shkrimtarëve “Vorea Ujko”, Klinë 2011)

Prend BUZHALA

I gjendur tek pragu i Sezamit të tij poetik, për të na zbuluar pamje të papërsëritshme atdhetare e historike, përvoja lirike e meditative të ndjeshmërisë së atdhesisë së shenjtë; Hajdin Morina sikur e spikat atë postulatin e moçëm: Poeti nuk bën pa Atdheun. As Atdheu nuk bën pa poetët e tij. Së këndejmi, poezia e Hajdin Morinës e gjen frymëzimin nga bëmat e mëdha njerëzore: nga vetëflijimi humanist për t’i dhuruar njerëzve dritën e shpirtit, nga sakrifica atdhetare e rënies së dëshmorëve për lirinë, nga atdhesia jonë e shenjtë. Është tipi i asaj lirike që kërkon jo vetëm personalen, përjetimin intim; por edhe identifikimin e personales tek fati i përgjithshëm, ashtu sikundër e gjurmon me pasion edhe komplesitetin e botës së ideve e të trajtimit artistik. Që me librin e parë “Brenda dritareve të vogla” (1995), ai ka dëshmuar përgjegjësinë ndaj fjalës së shkruar. Ndryshe nga qindra poetë, që nguten për të botuar sa më shumë përmbledhje poetike, ky krijues këtë përgjegjësi e ndien edhe më shumë me këtë botim poetik, duke pasur parasysh se distanca kohore mes dy vëllimeve poetike përfshin më shumës se një dekadë e gjysmë. Dhe, ndryshe nga shumë poetë të traditës e të së sotmes, që e mbushullojnë poezinë e tyre me thirrma sentimentale, me frazeologjizma përgjëruese, apo me thënie retorike; Morina arrin ta shqiptojë thelbin e natyrës së brendshme të identifikimeve lirike, duke e pasuruar përmbajtjen e tillë, atdhetare, me marrëdhëniet e ndërliqshme me kohën e hapësirën, me nyjat etnike të atdheut, me njerëzit e tij të dashur e me burimet mitike të frymëzimit. tillë.

1. Fjala, energji e shqiptimit në nivel të lartë e domethënies lirike

Gjithçka nis me Fjalën (si shenjim biblik i fillesës) dhe me Zjarrin (si element kosmik i krijimit). Prandaj, në ballë të librit qëndrojnë ciklet: i pari, “Kryekështjella (me dy tekstet poetike “Gjuha shqipe” dhe “Zanafilla”) dhe i dyti “Burimi i agut” (poezi për Jasharët, për dëshmorët dhe për luftën çlirimtare). Posi tek libri i parë, edhe këtu poeti e tematizon poetikisht gjuhën dhe Fjalën (rrënjë e shenjtë e fjalës), ku secila fjalë, secili varg, i gjithë korpusi artistik tekstor, qëndrojnë si kika shenjash semantike e estetike. E kjo ngarkesë semantike, si një tharm i brendshëm, shpërthen jashtë akumulimit shpirtëror të krijuesit, si vetëdije letrare, si energji krijuese, si sintezë e thënies poetike. Gjuha, kjo kryekështjellë (asociacion kadarean) shndërrohet në temë-simbol mbi qëndresën e shqiptarit përballë situatave të rrezikimit të qenies. Poeti, duke ndjekur Fjalën, kërkon shpirtin e njerëzve. Kurse gjuha nuk e kishte vetëm funksionin estetik; ajo e ka edhe energjinë e shqiptimit në nivelin më të lartë të domethënies lirike (“bukuria më e gjallë”). Gjuha është tradita jonë. E kjo traditë është vetëdije sintetike e qenësimit dhe e historisë sonë, rojë dhe mburojë e identitetit nacional. Kjo do të thotë, se kusht për t’u bërë Atdheu, kusht për t’u sendërtuar funksioni estetik i gjuhës, është edhe socialiteti i realizuar. Poeti veç sa i thellon me rrezatime të reja kryetemat e ngritura në librin e parë... Në sfondin estetik të tematizimit të gjuhës, krijuesi i vendos shenjat mbrojtëse...madje i tërë libri e ka titullin e një ndërthurjeje të sdy kryesimboleve e kryetemave të librit: push i fjalës, apo një cikël tjeër i tër (“Fjala fjalë).

Mandej vjen zjarri. Për simbolizmin e zjarrit, krijuesit dhe simbolistët përmendin anën pozitive dhe anën negative të tij. Aty mbëshenjohet theksimi në rritje i një vetëdijeje, për energjinë në vetvete që e posedon subjekti lirik. Zjarri transformon materialet, shënjon në përmasë tjetër të realitetit të kësaj “lënde, duke dhuruar dritë, energji dhe lëvizje… Konteksti lirik i krijimit të imazheve të përflakura e të përshkëndijëzuara me artin e fjalës poetike, prodhon një përvojë emocionale, por autori krijon edhe rrjetin e pasur asociativ që prodhojnë kuptime antinomike, ndërsa poeti hidhet të kontrastojë - zjarr dhe mjegull, diell dhe terr, ngrohtësi dhe të ftohtë, prush dhe akull, qiriu dhe nata, - për të shënjuar edhe situata emocionale poetike, edhe hapësira të ndjesive të realitetit: pasione, emocione të situatave të skajshme, qëndrime humaniste apo liridashëse, lakmi, urrejtje, apo zemërim… dhe deri te simbolika e transformimit që shkakton ai. Madje, kontekstualizimi i tillë i zjarrit, për ta shënjuar këtë situatë ekstreme historike, poetit i shërben si shkas për ta vënë në spikamë, mahnitshëm, ndryshimin epokal të historisë:

Qielli deshi t’i binte

Kosovës përmbi kokë (...) Por sakaq

Qielli që digjte saç mbi Prekaz

Si një shqiponjë fluturoi lart (poezia “Zjarri i Jasharëve”)

Te kjo lirikë për Jasharët, poeti e koncepton këtë simbolikë në dy plane: në atë kozmik, si shkatërrues , për ta zbritur mandej në rrafshin historik (një si rikrijim binar - çmitizim krijues- mitkrijues), por edhe si gjenerues i forcës, i energjisë së jetës për ndryshime; poeti e “demitizon” mahnitshëm këtë mister të moçëm të zjarrit, duke e veshur me kuptimin burimor të shkatërrimit e dënimit (“Qielli digjte saç”) dhe si spastrim e ripërtëritje shpirtërore (“Për besë zjarr del/ Nga përqafimi i tij/… Dhe në Kullë të Jasharëve/ Ballin mbështet Liria” ose ““Qielli që digjte saç mbi Prekaz/ Si një shqiponjë fluturoi lart”). Të duke sikur natyrën mistike të përflakjes me zjarr, ai e shndërron në një zjarr të shenjtë, në një aureolë lirie rreth kokës së Jasharëve (posi shenjtorët biblikë): “Për besë zjarr del/ Nga përqafimi i tij”.

2. Estetika subverzive

Ndërsa këto rrezatime figurative e kuptimore shtrihen tutje e tutje nëpër ciklet tjera: Shpirtin lexoj”, “Gurin drurin ujin”, “Zbulime ekspertësh”, “Zemra e dhimbjes”, “Bukuri e magjishme”, “Fjalë fjale”, “Prushi i shprushur”, “Vranësirë loti” dhe “Mallkim”. Është ai korpus i pasur tipologjik temash e idesh; atdhesia e shenjtë, me antimonitë e veta të shumta, me shkëputjet jashtëkohore, me rrethin lirik të ironizimeve për anakronizmat atdhe-shpërbërs, me problematizimin e niveleve të shumta të kuptimit ekzistencial, me lojën suptile e arketipeve të lashta të ambientit në ndërthurje të ankthit ekzistencial me vështirësitë sociale… dhe duke e mbushur realitetin me përshakllëzime drramatike përjetimesh, me reflektim dhe ndjeshmëri – një si amzë psiko-lirike dhe poeto-ontologjike e atdhesisë së shtrirë në gjithë librin… kërkon të shpalosë dimensione tjera të shqiptimit poetik, të tërheqë të tjera kategori korrespdonduese kuptimore. Për dallim nga shumë poetë, Hajdin Morina preferon atë poetikë që afirmon thellësitë e gjerësitë e jetës e të realitetit, për të nxjerrë dhe për të krijuar, së andejmi, sinteza të bukura lirike; synon t’i kthehet referencialitetit, botës së konkretësisë. Pikërisht botës së konkretësisë... prandaj kjo poezi i ruan lidhjet ndërkomunikues me lexuesin e të gjitha shtresave.

Do theksuar se hapësirat e atdhesisë së kësaj lirike marrin nuancime e forma interesante. Për poetin, atdheu është një, i bërë nga Zoti, kurse të tjerët nuk kanë se si ta krijojnë ndryshe. Ndërkaq poezia “( Nuk ) e dua atdheun”, me përdorimin e figurës së subversionit estetik, krijon një atmosferë sa ironike-satirike, aq edhe lirike, sa protestuese, aq edhe intime e shumëkuptimore:

Një fotografi me fytyrë Shqipërie
E pata fshehur dikur në mal e në mur
Për ta përqafuar larg syve të spiunëve...
Por…( nuk ) e dua Atdheun...

E si ta dojë atë Atrdhe që e përfytyrojnë armiqtë e tij, sojsorollopësh qi shpikin emra të paqenë të kombit e të atdheut... Për dallim nga libri i parë, ku nuk kishte një ndarje në cikle, po një larushi tematike, motivore e strukturore-tekstore; libri i dytë e ngërthen këtë ndarje në cikle, po kur ciklet shërbejnë vetëm si pika ndalese, si stacione lirike, për të hyrë në universin e njëjtë lirik: të atdhesisë, të luftës dhe thelbeve të qenies sonë nacionale... Mirëpo, habitshëm, si t libri i parë (pa cikle), si te libri i dytë, secila poezi mund të lexohet si tërësi më vete. E, megjithatë, të dy librat lexohen si një tërësi e bukur poetike. Te secila poezi dhe te secili varg do t’i ndjesh si unitetin e neo-eskpresionizmit lirik, ashtu edhe mbarështrimin konceptual të ideve, si koherencën stilistikore, ashtu edhe atë tematike e kuptimore, e, mbi të gjitha, lirizmin e ndjeshëm. Këtë tërësi dhe homogjenitet e sigurojnë edhe sfondi kohor, apo kontekstualizimi letrar, edhe sfondin harmonik i botës tekstore. Në këtë mënyrë endëzohen e bëhen një teksti poetik i H. Morinës dhe konteksti: gjithë elementet tekstore korrespondojnë me faktet konkrete nga realiteti jetësor, kurse vepra poetike do të ngrihet, së këndejmi, në totalitet konkret e dinamik, sikundër do të thoshin tekstologët modernë. Kjo do të thotë se fjala poetike dhe vargu i Morinës janë krijuar mbi parimin e të folurit me kursim, do të thoshim: mbi parimin e dendësisë së thënies lirike. Të duket sikur ato thënie përafërohen me formula lapidare ligjërimore, të kërkuara me mund krijues.

3. Teksti poetik, model i realitetit

Poetikë më vete te poezia e H. Morinës, përbëjnë edhe sfondi kohor, apo kontekstualizimi letrar, ku vendoset makrostruktura tekstore (vitet ’80 e këndej në librin e parë dhe lufta e paslufta në të dytin), me gjithë shenjimin edhe të rrethanave të komunikimit artistik në vetë aktin poetik. Pra, nga sfondi kohor (nga situata e krijimit të teksteve) autori ka kaluar në sfondin harmonik të botës tekstore. Në këtë mënyrë endëzohen e bëhen një teksti poetik i H. Morinës dhe konteksti: gjithë elementet tekstore korrespondojnë me faktet konkrete nga realiteti jetësor, kurse vepra poetike do të ngritet, së këndejmi, në totalitet konkret e dinamik, sikundër do të thoshin tekstologët modernë. Të vërehet, pra, se teksti poetik i Morinës nuk është emfatik; ai është edhe “model i realitetit”, edhe pjesë “ e një sistemi më të gjerë modelativ, i literaturës” (Lotman), tek e ngërthen si strukturën tekstore, si atë jashtëtekstore. Po e saktësojmë: pos kontekstit, teksti poetik i tillë e ngërthen arkitekturën; njëri tekst poetik e “interpreton” dhe e përplotëson tjetrin; poezitë dialogojnë me njëra-tjetrën, po edhe me kohët e me tekstet e përparshme. Domethënë: raportet e intertekstualitetit përcaktojnë edhe anët kuptimore të tekstit.